زهرا بیگی نژاد پژوهشگر در حوزه معماری و شهرسازی در گفتگو با بازتاب رسانه هویت تاریخی شهر ها را اینطور بازگو کرد : شهرها تنها مجموعهای از ساختمانها و خیابانها نیستند؛ آنها روایتگر تاریخ، فرهنگ و سبک زندگی نسلهای گذشتهاند. بافتهای تاریخی در دل شهرها حکم حافظه جمعی را دارند و نابودی آنها به معنای گسست هویتی است. با این حال، در فرآیند بازآفرینی شهری، بسیاری از بافتهای ارزشمند قربانی نگاه صرفاً اقتصادی شدهاند و جای خود را به ساختمانهای بیهویت دادهاند. در مقابل، نمونههای موفقی در جهان و حتی ایران وجود دارد که نشان میدهد حفاظت هوشمندانه میتواند هم نیازهای امروز را پاسخ دهد و هم میراث دیروز را زنده نگاه دارد.
نمونههایی از تخریب بیهویت و شهرهایی که دیگر خودشان نیستند
پژوهشگر در حوزه معماری و شهرسازی در ادامه افزود : محلات مرکزی تهران بافت تاریخی اطراف بازار بزرگ، سنگلج و عودلاجان در دهههای اخیر شاهد تخریب گسترده خانههای ارزشمند و تبدیل آنها به پارکینگ، پاساژ یا برجهای بیارتباط با محیط بوده است. این روند نه تنها هویت تاریخی شهر را تضعیف کرده بلکه سیمای شهری را یکدست و بیروح ساخته است.
محله نوغان مشهدبسیاری از خانههای قدیمی این محله، که دارای معماری بومی و حیاطهای سنتی بودند، بهواسطه طرحهای توسعهای تخریب شدند. نتیجه آنکه، اتصال فرهنگی میان گذشته و امروز قطع گردید و فضای یکدست اما فاقد روح معماری جایگزین شد.یادگارهای قزوین و شیرازدر برخی پروژههای نوسازی، خانهها و تیمچههای تاریخی جای خود را به مراکز تجاری مدرن دادند. با اینکه نیاز به کاربریهای جدید قابل انکار نیست، اما تخریب گسترده بناهای ارزشمند نشان میدهد که نگاه اقتصادی بر هویت تاریخی غلبه کرده است.
الگوهای حفاظت هوشمندانه ، پیوند سنت و نوآوری در بازسازی خانه های قدیمی
در ادامه وی گفت : بازآفرینی خانههای تاریخی کاشان خانههای طباطبایی، بروجردیها و عامریها، به جای تخریب، مرمت و به اقامتگاه بومگردی و مراکز فرهنگی تبدیل شدهاند. این اقدام نهتنها هویت محلی را زنده نگاه داشته بلکه اقتصاد گردشگری شهر را نیز رونق داده است. بازسازی محله عودلاجان تهران بخشی از این محله تاریخی با احیای خانهها، تبدیل به کافهها، گالریها و مراکز فرهنگی شد. این تجربه نشان داد که میتوان بدون پاکسازی فرهنگی، زندگی تازهای به محلههای قدیمی بخشید. سنگاپور؛ تلفیق سنت و مدرنیته در این کشور، بسیاری از محلات چینینشین و بافتهای قدیمی نه تخریب شدند و نه به موزه تبدیل گشتند؛ بلکه با بازطراحی خلاقانه، هم اصالت تاریخی خود را حفظ کردند و هم کاربریهای مدرن یافتند استانبول ترکیه بافتهای قدیمی مانند منطقه بالات، با کمک شهرداری و سازمانهای مردمنهاد مرمت و به مراکز گردشگری و فرهنگی بدل شدند. این تجربه نشان داد که مشارکت مردم کلید موفقیت است.
اقتصاد میراث؛ موتور پنهان توسعه پایدار شهری
از نظر این پژوهشگر : حفظ بافت تاریخی تنها یک وظیفه فرهنگی نیست؛ بلکه یک فرصت اقتصادی نیز به شمار میرود. گردشگری فرهنگی یکی از پویاترین صنایع جهان است. شهرهایی چون اصفهان، یزد و شیراز میتوانند از طریق مرمت هوشمندانه بافتهای تاریخی، هزاران شغل پایدار ایجاد کنند. نمونه موفق آن کاشان است که خانههای تاریخیاش امروز به اقامتگاههای پرطرفدار گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شدهاند.
ابعاد اجتماعی در حفظ هویت تاریخی
حفظ کالبد تاریخی تنها یک بخش ماجراست. هویت محلات قدیمی در شیوه زیست مردم، آیینها، مشاغل و روابط اجتماعی نیز نهفته است. وقتی نوسازی بدون توجه به این ابعاد صورت گیرد، محله شاید زیباتر به نظر برسد اما روح خود را از دست میدهد.برای مثال، در برخی بافتهای قدیمی تهران و اصفهان، ساخت مراکز تجاری بزرگ باعث شد کسبوکارهای خرد و سنتی از بین برود و روابط همسایگی دچار فروپاشی شود. این روند بهتدریج حس تعلق را کاهش داده و محله را به فضایی بیهویت بدل کرده است.
راهکارهای پیشنهادی برای ایران
- تغییر رویکرد از تخریب به احیا: به جای برجسازی، باید پروژههای مرمت و تغییر کاربری در دستور کار قرار گیرند.
- تشویق سرمایهگذاری بخش خصوصی در مرمت: ارائه وامهای کمبهره و معافیتهای مالیاتی برای مالکان بافتهای تاریخی.
- مشارکت محلی: ساکنان باید در فرآیند بازآفرینی نقش فعال داشته باشند تا هویت اجتماعی حفظ شود.
- آموزش و فرهنگسازی: شهروندان و مدیران باید ارزش اقتصادی و اجتماعی میراث تاریخی را درک کنند
. • معماری همگرا: طراحیهای جدید باید با الهام از مصالح و الگوهای بومی، پیوندی میان گذشته و حال برقرار کنند.
و در خاتمه بیگی نژاد گفت : تجربههای جهانی و داخلی نشان میدهد که بازآفرینی شهری اگر با رویکرد تخریب همراه باشد، هویت جمعی و تاریخی را نابود میکند. اما اگر حفاظت هوشمندانه مبنا قرار گیرد، محلهها میتوانند هم کارکردهای نوین بیابند و هم حافظه تاریخی خود را حفظ کنند.شهرهایی که گذشته خود را نابود کنند، آیندهای پایدار نخواهند داشت. بازآفرینی هوشمند، یعنی یافتن راهی برای همزیستی میان میراث دیروز و نیازهای امروز.
